Warszawa, 14.05.2021 r.
POWSTANIE STRAŻY GRANICZNEJ – 30 ROCZNICA. WERYFIKACJA KANDYDATÓW DO SŁUŻBY W 1991 ROKU.
16 maja bieżącego roku mija 30 lat od powstania Straży Granicznej RP. Na mocy ustawy o Straży Granicznej z dnia 12 października 1990 roku dokumenty, mienie i etaty Wojsk Ochrony Pogranicza zostały przekazane Straży Granicznej. Cały proces utworzenia nowej służby odbył się z zachowaniem ciągłości realizacji zadania ochrony granicy w dynamicznej sytuacji po przemianach społeczno-ekonomicznych w naszym kraju oraz środkowo-wschodniej Europie. Pierwsze decyzje o zmianach w systemie ochrony granicy podjęto już maju 1989 roku, stawiając w stan likwidacji brygady WOP w Chełmie, Krośnie Odrzańskim, Koszalinie i Kłodzku. Były to niezrozumiałe decyzje, gdyż nie usprawniono obsługi ruchu granicznego, nie wzmocniono pododdziałów granicznych, nie uwzględniono zmian zachodzących na poszczególnych odcinkach w wyniku wzrostu ruchu granicznego. Ponadto decyzje te spowodowały odejście ze służby licznego grona doświadczonych żołnierzy zawodowych oraz utratę sporej części obiektów, wyposażenia i sprzętu. Bardzo szybko wystąpiła potrzeba kosztownego odtworzenia rozformowanych jednostek w Chełmie i Krośnie Odrzańskim z lokalizacją na głównym kierunku narastającej migracji międzynarodowej oraz wzrastającego obrotu towarowego między państwami. Od tego momentu, który był najtrudniejszym, bo początkowym okresem przemian, żołnierze zawodowi WOP z olbrzymim zaangażowaniem przystąpili do tworzenia podstaw budowy nowego sytemu ochrony granicy.
Już na początku 1990 roku młodsza wiekiem i o krótszym stażu służby część kadry zawodowej zorganizowała się, tworząc Niezależny Ruch Żołnierzy Zawodowych WOP, który odegrał istotną rolę w tworzeniu warunków do powstania nowej służby. Inicjatywa ta zyskała przychylność ówczesnego dowódcy WOP gen. dywizji Feliksa Stramika oraz dowództw niektórych jednostek, co umożliwiło udział kadry w podejmowanych pracach organizacyjnych, chociaż nie w każdej jednostce ta oddolna inicjatywa kadry zawodowej od razu zyskała akceptację dowództwa. Niemała grupa żołnierzy zawodowych wywodzących się z pododdziałów granicznych, komórek organizacyjnych jednostek różnych specjalności bardzo aktywnie włączyła się do prac nad koncepcją ochrony granicy oraz ustawami granicznymi. Ich wiedza i doświadczenie wyniesione z wieloletniej służby na różnych odcinkach granicy była wydatnym wsparciem dla parlamentarzystów podczas prac legislacyjnych nad ustawami o ochronie granicy państwowej, o Straży Granicznej oraz o obszarach morskich i administracji morskiej. Drugim ważnym obszarem prowadzonej działalności było podejmowanie wysiłków na rzecz zabezpieczenia przed likwidacją lub zbyciem posiadanych obiektów, sprzętu i wyposażenia w miejscu stacjonowania jednostek na granicy.
Szczególnym obszarem zainteresowania była troska, aby do służby zostali przyjęci tylko kandydaci najbardziej przygotowani do podejmowania nowych wyzwań. Prace w tym zakresie rozpoczęły się po powołaniu przez premiera Tadeusza Mazowieckiego w listopadzie 1990 roku płk. prof. Marka Lisieckiego na Komendanta Głównego Straży Granicznej. Jednocześnie prof. Marek Lisiecki został szefem zespołu ds. utworzenia Straży Granicznej, w składzie którego było wielu kompetentnych specjalistów z dziedziny bezpieczeństwa. Podjęte prace organizacyjne i realizacja czynności zyskały pełną akceptację ze strony Panów ministrów Henryka Majewskiego oraz Jerzego Zimowskiego. Następnie po długotrwałej i złożonej procedurze wyłaniania kandydatów, po kilku rozmowach i przeprowadzonym egzaminie w lutym i marcu 1991 roku powołano komendantów 13 oddziałów SG. Kandydaci na komendantów oddziałów proponowani byli przez Niezależny Ruch Żołnierzy Zawodowych, uzyskiwali także poparcie parlamentarzystów uczestniczących w pracach zespołów zajmujących się weryfikacją do służby. Rozpoczęły się prace nad strukturą organizacyjną poszczególnych oddziałów oraz przygotowano procedury przyjęcia kandydatów do służby i obsadzenia poszczególnych stanowisk. Podjęto decyzję, iż przyjęcie kandydatów do służby spośród żołnierzy WOP odbywać się będzie w oparciu o kryteria, jakie stosowano w pracach kierowanej przez ministra Krzysztofa Kozłowskiego komisji centralnej i wojewódzkich komisji ds. weryfikacji funkcjonariuszy służb. Zgodnie z otrzymanymi wytycznymi w każdym oddziale powołano wieloosobowe zespoły do przeprowadzenia rozmowy z każdym kandydatem do służby w nowej formacji. Na podstawie rozmowy, uzyskaniu pozytywnej opinii i oceny posiadanych kwalifikacji komendant oddziału podejmował decyzję o przyjęciu kandydata i wyznaczeniu na stanowisko służbowe. Prośby o przyjęcie do służby w nowej formacji składali żołnierze zawodowi młodsi wiekiem i krótszym stażem służby. Starsza część kadry nie występowała o przyjęcie ze względu na duże obniżenie etatów względem stopni, posiadanie pełnej wysługi emerytalnej lub nie akceptowanie zmiany statusu żołnierza na funkcjonariusza. W obsadzie etatowej nowej służby wśród najwyższych stanowisk zmniejszono o ponad 300 ilość etatów ze stopniem pułkownika. Przyjęto, że podstawową grupą realizującą zadania będzie korpus chorążych, natomiast stanowiska oficerskie przewidziano do dowodzenia i kierowania. W wyniku weryfikacji do służby w jednostkach nowej formacji przyjmowano od 50 do 85 % wcześniej pełniących służbę w WOP. Pozostali wybierali zwolnienie do rezerwy, podjęcie służby w innym oddziale, w innej służbie lub jednostce MON. Przy obsadzaniu każdego stanowiska kierowniczego w jednostce organizacyjnej uwzględniano opinię o kandydacie organizacji środowiskowej kadry, czyli Niezależnego Ruchu Żołnierzy Zawodowych Wojsk Ochrony Pogranicza. W maju 1991 roku na mocy wcześniej wymienionych ustaw rozwiązano 38 jednostek organizacyjnych WOP z etatem 19 982 żołnierzy i utworzono 24 jednostki Straży Granicznej z etatem 13 559 funkcjonariuszy.
Zmiana statusu żołnierza na funkcjonariusza wymagała często weryfikacji posiadanych żołnierskich kompetencji, podejmowania służby w nowym otoczeniu, a niekiedy w zupełnie innej miejscowości. Rozpoczęcie służby w Straży Granicznej przez oficerów, chorążych i podoficerów o wysokich kwalifikacjach w różnych specjalnościach, absolwentów najlepszych szkół wojskowych w kraju, było czynnikiem gwarantującym skuteczną realizację zadań. Pomimo, że większość z nich już posiadała uprawnienia emerytalne i wielu mogło skorzystać z możliwości rozpoczęcia działalności zawodowej na odcinku cywilnym, to ze względu na potrzeby kadrowe w nowych jednostkach wielu żołnierzy decydowało się podjąć służbę na nowo. Czynnikiem zachęcającym były zapewnienia ze strony parlamentarzystów, kierownictwa ministerstwa, Komendy Głównej SG o możliwości kontynuacji zawodu mundurowego bez żadnych ograniczeń, z gwarancjami dalszego rozwoju zawodowego. Wszystkie kluczowe decyzje związane z pracami nad utworzeniem nowej formacji, jako ważnego ogniwa w systemie bezpieczeństwa, a szczególnie zasady przyjęcia do służby kilku tysięcy kandydatów, były konsultowane z Biurem Bezpieczeństwa Narodowego, które nadzorował Pan Lech Kaczyński, wówczas minister w kancelarii Prezydenta RP Lecha Wałęsy. Cała atmosfera i warunki tworzenia nowej formacji wykluczały możliwość podjęcia służby przez osoby, co do postawy których mogły wystąpić jakiekolwiek wątpliwości. Osoby, które zostały przyjęte, potwierdziły swoją przydatność w dalszej wieloletniej i nienagannej służbie, trwającej najczęściej do osiągnięcia pełnej wysługi emerytalnej.
W tym samym czasie nastąpiła na granicy eskalacja negatywnych zjawisk. Wraz z dalszym wzrostem ruchu granicznego pojawiła się przestępczość graniczna jak: nielegalny przerzut osób, narkotyków, przemyt alkoholu, samochodów, papierosów, przewóz odpadów niebezpiecznych. Znaczna część tych przestępstw zaczęła przybierać charakter przestępczości zorganizowanej. W 1992 roku zatrzymano 23 401 osób za naruszenie przepisów przy przekraczaniu granicy, podczas gdy wcześniej odnotowywano najwyżej kilkadziesiąt lub kilkaset podobnych przypadków. Realizacja tych bieżących i coraz bardziej złożonych zadań odbywała się przy niepełnej obsadzie etatowej oraz w poważnych ograniczeniach środków finansowych.
Z perspektywy minionych 30 lat z całą mocą należy podkreślić, że w ówczesnej sytuacji tylko grono młodych, kompetentnych i bardzo zaangażowanych żołnierzy zawodowych Wojsk Ochrony Pogranicza, po poddaniu się weryfikacji i uzyskaniu pozytywnej opinii, mogło – podejmując służbę w Straży Granicznej – skutecznie powstrzymać eskalację niekorzystnych zjawisk na granicy i tworzyć warunki do organizowania nowej służby. Kolejne pokolenia funkcjonariuszek i funkcjonariuszy oraz pracowników cywilnych, podejmując nowe wyzwania, swoją postawą i ofiarną służbą kontynuuje wysiłki swoich poprzedników i tworzy bardzo pozytywny obraz dzisiejszej Straży Granicznej, nowoczesnej graniczno-migracyjnej służby.
Dziekan Klubu Generałów i Admirałów SG
Gen. w st. spocz. Tadeusz Frydrych
